Γράφει η Αναστασία Καφετζή - Κλινική Κινησιοθεραπεύτρια / Γηριατρική φυσικοθεραπεύτρια B. IASTM - & Δημοσιογράφος
Ψυχοσωματικά συμπτώματα είναι αυτά που προκύπτουν λόγω διαταραχής σε κάποιο όργανο του σώματος (οργανικά συμπτώματα) και σχετίζονται άμεσα με ψυχολογικές επιβαρύνσεις. Το φαινόμενο αυτό καλείται σωματοποίηση. Η διαταραχή στα όργανα αυτά είναι απόρροια παθολογικής ενεργοποίησης του Αυτόνομου Νευρικού Συστήματος .
Η σωματοποίηση είναι δύσκολα αναγνωρίσιμη. Ο σημαντικότερος παράγοντας πρόληψης αλλά και αντιμετώπισης των ψυχοσωματικών εκδηλώσεων είναι η μείωση του άγχους.
Ως ψυχοσωματική οντότητα, όταν ο άνθρωπος νοσεί σωματικά, νοσεί και ψυχικά και αντιστρόφως, αφού το σώμα και η ψυχή λειτουργούν ως συγκοινωνούντα δοχεία. Μάλιστα τις περισσότερες φορές η ίδια η ψυχική νόσος επηρεάζει αρνητικά πολλές κινητικές λειτουργίες, οδηγώντας σε σωματικά προβλήματα.
Οι τρείς υποστάσεις του ανθρώπου
Σύμφωνα με το θεωρητικό μοντέλο που έχει υιοθετηθεί, ο άνθρωπος αποτελείται από τρεις υποστάσεις:
- Το υλικό σώμα
- Την ψυχή
- Το πνεύμα
Στο καθένα απ΄ αυτά τα τρία ομόκεντρα στοιχεία κατά τη στωική ψυχολογία & φιλοσοφία, αποτελείται το ανθρώπινο όν.
Η κάθε μία από αυτές τις υποστάσεις είναι αυτοτελής με ιδιαίτερη δομή και λειτουργίες. Όμως η μία λειτουργία συνδέεται άμεσα και επηρεάζει την άλλη. Έτσι δημιουργούνται με λίγα λόγια τα ψυχοσωματικά προβλήματα.
- Η σχέση που διέπει τις συγκεκριμένες υποστάσεις είναι μια σχέση ισότιμη και ιεραρχημένη. Αρχίζει από το υλικό σώμα και από το πνεύμα καταλήγει στην ψυχή.
Τυπολογία της προσωπικότητας
Στην αρχαιότητα, ο Ιπποκράτης από την Κω, Έλληνας γιατρός που έζησε τον 5ο και 4ο αιώνα π.Χ., και ο Γαληνός από την Πέργαμο, Έλληνας γιατρός και φιλόσοφος που έζησε τον 2ο αιώνα μ.Χ., διαχώρισαν τους ανθρώπους σε διαφορετικούς τύπους. Αυτοί οι τύποι βασίζονταν, σύμφωνα με εκείνους, στα επίπεδα των τεσσάρων ζωτικών σωματικών υγρών που είναι απαραίτητα για τη διατροφή, την ανάπτυξη και το μεταβολισμό, κυρίως αναφορικά με την πεπτική διαδικασία. Αυτοί οι γιατροί πίστευαν ότι τα υπερβολικά επίπεδα οποιουδήποτε τύπου υγρού είχαν ως αποτέλεσμα την ανάπτυξη ελαττωμάτων ή δυνατών σημείων ενός ανθρώπου.
Στις αρχές της δεκαετίας του 1900, ο Ελβετός ψυχίατρος και ψυχαναλυτής Carl Jung εξέφρασε μεγάλο ενδιαφέρον για το γεγονός ότι ενώ αυτός και οι συνάδελφοί του Alfred Adler και Sigmund Freud εξέτασαν το ίδιο κλινικό και επιστημονικό υλικό, κατέληξαν σε πολύ διαφορετικά συμπεράσματα για τα οποία έγραψε στο βιβλίο του, Ψυχολογικοί Τύποι. Προσπάθησε να συνδυάσει τις θεωρίες του Freud και του Adler και ανέπτυξε το δικό του μοντέλο σύμφωνα με το οποίο ένα άτομο χαρακτηρίζεται αρχικά από την αξιολόγηση της προτίμησης ως προς τη γενικότερή του στάση (δηλαδή την εσωστρέφεια ή την εξωστρέφεια), κατόπιν από την προτίμηση δύο λειτουργιών αντίληψης (π.χ. αίσθηση ή διαίσθηση) και τέλος, από την προτίμηση ως προς δύο λειτουργίες κρίσης (δηλαδή σκέψης έναντι συναισθήματος).
Περίπου 100 χρόνια έχουν περάσει από τότε που ο Carl Jung φίλτραρε την σκέψη των αρχαίων δημιουργώντας μία πιο βαθιά και ενδοσκοπική διαφοροποίηση ενός (πιο) σύγχρονου ψυχολογικού μοντέλου, ωστόσο οι τυπολογίες του Jung δεν έχουν αποδειχθεί ποτέ εμπειρικά. Βασίστηκε στις θεωρίες του μέσω της παρατήρησης και των ιστοριών, επικρίνοντας την ακαδημαϊκή επιστήμη.
Ο Jung έγραψε: Όποιος θέλει να γνωρίσει την ανθρώπινη ψυχή θα μάθει ελάχιστα από την πειραματική ψυχολογία. Θα ήταν προτιμότερο να εγκαταλείψει την «ακριβή» επιστήμη, να πετάξει την ακαδημαϊκή του τήβεννο, να αποχαιρετήσει τη μελέτη του και να περιπλανηθεί με ανθρώπινη καρδιά στον κόσμο. (Jung, 1916)
Ο Carl Jung είναι χωρίς αμφιβολία ένα όνομα συνυφασμένο με τον κόσμο και την ιστορία της ψυχολογίας. Κατά την περίοδο της δράσης του, η ιδέα των τύπων της προσωπικότητας ερευνήθηκε από διάφορους επιστήμονες αλλά και φιλοσόφους. Ο Ελβετός ψυχίατρος, εισήγαγε την προσωπική του θεωρία περί προσωπικότητας στο βιβλίο του ”Psycological Types”, το οποίο αποτέλεσε έργο είκοσι χρόνων έρευνας στον τομέα της εφαρμοσμένη ψυχολογίας. Με αυτό, έδωσε μια λεπτομερή περιγραφή αυτού που σήμερα έχει καταστεί ως μια από τις πιο διαδεδομένες τυπολογίες στον κόσμο.
- Σημαντικά στοιχεία
Στο διάσημο βιβλίο του, ο Jung έκανε λόγο για τέσσερις παράγοντες που συνθέτουν την προσωπικότητα. Οι παράγοντες αυτοί εμπεριέχουν τη σκέψη, το συναίσθημα, την αίσθηση και το ένστικτο. Τα πρώτα δυο στοιχεία τα κατέταξε στην κατηγορία των ορθολογικών λειτουργιών. Την αίσθηση και το ένστικτο από την άλλη, στην κατηγορία των παράλογων λειτουργιών. Κάθε άτομο έχει περισσότερη ή λιγότερη έμφαση σε οποιαδήποτε από αυτές τις λειτουργίες. Σύμφωνα με τον καταξιωμένο ψυχολόγο, κάθε άνθρωπος από μια κύρια στάση ζωής και μια βασική λειτουργία που τον κατηγοριοποιεί σε έναν συγκεκριμένο τύπο προσωπικότητας.
Εν συνεχεία, προχωρά και σε μια ακόμη σημαντική διάκριση ανάμεσα στις θεμελιώδεις στάσεις της ζωής του ατόμου: την εξωστρέφεια και την εσωστρέφεια. Ο Carl Jung ήταν ο πρώτος που εισήγαγε τους συγκεκριμένους όρους. Για αυτόν, ως εσωστρέφεια ορίζεται η τάση του ατόμου να εστιάζει στον εσωτερικό του κόσμο. Εξωστρέφεια αντίστοιχα, θεωρεί την προσκόλληση στον εξωτερικό κόσμο από το άτομο. Συνδυάζοντας τα τέσσερα στοιχεία που αναφέρθηκαν πρωτύτερα, καθώς και το ζεύγος εξωστρέφεια-εσωστρέφεια, προκύπτουν οχτώ τύποι προσωπικότητας.
- Ο εξωστρεφής διανοητικός
Πολλοί αντικειμενικοί και πιστοί υπήκοοι της λογικής. Οι πράξεις τους πορεύονται με βάση τον ορθολογισμό. Τα άτομα που εμπίπτουν σε αυτό τον τύπο, δέχονται ως αληθινά μονάχα όσα μπορούν να διαπιστευτούν με αρκετές αποδείξεις. Η ευαισθησία ατροφεί στη συγκεκριμένη κατηγορία και για τον λόγο αυτό μπορεί να γίνουν έως και χειριστικοί απέναντι στους άλλους.
- Ο εξωστρεφής συναισθηματικός
Η επικοινωνία των συναισθημάτων είναι το δυνατό σημείο αυτού του τύπου. Τα άτομα με την προσωπικότητα αυτή μπορούν αβίαστα να μεταδίδουν αυτά που θέλουν στους υπολοίπους. Παράλληλα,σε συλλογικό επίπεδο έχουν την ικανότητα να κατανοούν σε βάθος τους άλλους ανθρώπους. Σε αυτή την διεργασία συμβάλλει σημαντικά το γεγονός πως τα άτομα λειτουργούν με βάσει το συναίσθημα. Από την άλλη πλευρά ωστόσο, εξαιτίας ακριβώς της εξωστρεφούς τους φύσης μπορεί να γίνουν δέσμιοι της κοινωνικής αποδοχής.
- Ο εξωστρεφής αντιληπτικός
Ο τύπος αυτός αποζητά την απόλαυση στη ζωή του περισσότερο από οτιδήποτε άλλο. Βασική του επιδίωξη είναι να έχει τη δυνατότητα να ικανοποιεί όσες περισσότερες από τις επιθυμίες του. Για να το καταφέρει αυτό, δαπανά πολύ χρόνο, προσπάθεια και χρήμα με σκοπό να βελτιώνει την οικονομική κυρίως κατάσταση του. Η στάση του αυτή ενδέχεται να τον καταστήσει ρηχό και υλιστή στα μάτια των άλλων αλλά και στην πραγματικότητα.
- Ο εξωστρεφής διορατικός
Η λογική πολλές φορές παραγκωνίζεται σε αυτή την κατηγορία. Η προσωπικότητα αυτή αντιστοιχεί σε περιπετειώδεις ανθρώπους. Είναι ιδιαίτερα δραστήριοι και διακατέχονται από μια μόνιμη ανησυχία. Χαρακτηρίζονται επίσης από μια σιγουριά για το μέλλον. Συλλαμβάνουν διαρκώς ιδέες, μιας και αναζητούν διαρκώς ερεθίσματα. Πολλές φορές εγκαταλείπουν τα πράγμα με τα οποία ασχολούνται στη μέση, ώστε να αφοσιωθούν σε κάτι άλλο.
- Ο εσωστρεφής διανοητικός
Τα άτομα σε αυτή την κατηγορία κατέχουν υψηλές δυνατότητες πνευματικής δραστηριότητας.Παρόλα αυτά αντιμετωπίζουν δυσκολία στο να εκφραστούν και να αλληλεπιδράσουν με τους άλλους. Οι κρίσεις τους πολλές φορές ερμηνεύονται ως ψυχρές και αυθαίρετες. Όταν θέτουν έναν στόχο, μπορεί να γίνουν επίμονοι και πεισματάρηδες. Συνήθως προσλαμβάνονται από τους άλλους ως απροσάρμοστοι αλλά παράλληλα και ενδιαφέροντες.
- Ο εσωστρεφής συναισθηματικός
Αυτή η προσωπικότητα συναντάται σε μοναχικούς ανθρώπους, οι οποίοι δυσκολεύονται να δομήσουν κοινωνικές σχέσεις. Υψώνουν ένα αόρατο τείχος με σκοπό να αποφύγουν να εκτεθούν στον έξω κόσμο. Μπορεί να είναι αρκετά σιωπηλός ή αντίθετα να ξεσπά σε συναισθηματικές κρίσεις. Το αίσθημα της μελαγχολίας είναι ιδιαίτερα σύνηθες σε αυτή την προσωπικότητα. Εξαιτίας της απόμακρης στάσης τους χαρακτηρίζονται πολλές φορές ως αντικοινωνικοί. Ωστόσο, μέσα τους ενδιαφέρονται και για τις ανάγκες των άλλων.
- Ο εσωστρεφής αντιληπτικός
Στην συγκεκριμένη κατηγορία εντοπίζονται ανεπτυγμένα τα στοιχεία της διανόησης και του συναισθήματος. Τα άτομα αυτά δίνουν ιδιαίτερη έμφαση στα αισθητηριακά τους βιώματα. Αποδίδουν μεγάλη αξία στο χρώμα, την υφή και το σχήμα. Οι γύρω τους αλλά και οι ίδιοι πολλές φορές δεν καταλαβαίνουν τον εαυτό τους. Ένας εσωστρεφής αντιληπτικός λυπάται ιδιαίτερα όταν ο κόσμος που έχει πλάσει στο νου του δεν αντικατοπτρίζεται και στην σφαίρα της πραγματικότητας. Ο τύπος αυτός συναντάται συχνά σε καλλιτέχνες και μουσικούς.
- Ο εσωστρεφής διορατικός
Τα άτομα αυτά έχουν τη μεγαλύτερη ευαισθησία άλλα και αντιληπτικότητα από το σύνολο των κατηγοριών. Οι συγκεκριμένες προσωπικότητες έχουν τη δυνατότητα να καταλαβαίνουν με ευκολία τι σκέφτονται και πως αισθάνονται οι άλλοι. Η φαντασία αποτελεί αποφασιστικό γνώρισμα τους. Είναι επίσης ονειροπόλοι και ιδεαλιστές. Συχνά κλείνονται στον δικό τους μικρόκοσμο με απώτερο σκοπό να προστατευθούν και να μην πληγωθούν.
Συμπερασματικά:
Ο Jung δεν επιδίωκε να δημιουργήσει ένα σύστημα, το οποίο θα προσκολλούσε ταμπέλες στα άτομα. Στόχος του δεν ήταν να απλοποιήσει το πώς κατανοούμε τους ανθρώπους και την προσωπικότητα τους. Αντιθέτως, η τυπολογία κατασκευάστηκε για να αναδείξει το ζήτημα της πολυπλοκότητας της ανθρώπινης υπόστασης. Αφομοιώνοντάς το, ωστόσο, μπορούμε να επωφεληθούμε, να μη βιαζόμαστε να κρίνουμε τους άλλους με ορισμένα χαρακτηριστικά και να θυμόμαστε πως εμείς έχουμε θέαση μονάχα στην κορυφή του παγόβουνου αυτού που στέκεται απέναντι μας.
Ψυχολογικοί τύποι (από: Jung K.G., 1995)
Τύπου | Βασικά χαρακτηριστικά | |
Εξωστρεφείς ορθολογικοί τύποιΑυτό που κάνουν είναι λογικό. αυτό που συμβαίνει είναι παράλογο | Εξωστρεφής Ορθολογικός Τύπος | Προσανατολισμένο στην αντικειμενική πραγματικότητα που παρουσιάζεται στην πνευματική της μορφή. Όλες οι εκδηλώσεις που εξαρτώνται από τα συναισθήματα καταστέλλονται. Τα συναισθήματα είναι υπερβολικά αισθητικά |
Εξωστρεφής συναισθηματικός τύπος | Εκτιμά και αγαπά ό,τι αντιστοιχεί σε μια αντικειμενικά καλή αξιολόγηση («λογικοί» γάμοι). Τα λογικά επιχειρήματα αποκρύπτονται. Συνηθέστερα στις γυναίκες | |
Εξωστρεφείς παράλογοι τύποιΑντικειμενικά, αυτό που συμβαίνει βιώνεται ως φυσικό. υπάρχει η αίσθηση της υπάρχουσας συμφωνίας, ακόμη κι αν είναι αντίθετη με τη λογική. | εξωστρεφής ευαίσθητος τύπος | Καθοδηγούμενος από μια ρεαλιστική αίσθηση του γεγονότος. Η προσκόλληση στο αντικείμενο μπορεί να είναι απεριόριστη, οδηγώντας σε καταναγκασμούς και απελευθερώνοντας ιδεοληψίες (ως αποτέλεσμα της καταστολής της διαίσθησης) |
Εξωστρεφής Διαισθητικός Τύπος | Η νοητική προσαρμογή συμβαίνει φυσικά και σχεδόν ασυνείδητα. η σκέψη, η αντίληψη και το συναίσθημα καταστέλλονται. Τα συναισθήματα είναι απλώς ένα στήριγμα για στοχασμό. Η διαίσθηση προσπαθεί για την πληρέστερη ανακάλυψη των δυνατοτήτων, επομένως η μεταφορά από τη μια κατάσταση στην άλλη είναι δύσκολη και τα γεγονότα φεύγουν από το θέμα. | |
Εσωστρεφείς ορθολογικοί τύποιΜια λογική κρίση βασίζεται όχι σε έναν αντικειμενικό, αλλά σε έναν υποκειμενικό παράγοντα, που συχνά δίνει την εντύπωση εγωισμού. | εσωστρεφής ορθολογικός τύπος | Επηρεάζεται από ιδέες υποκειμενικής προέλευσης. Ψυχρή στάση απέναντι στα αντικείμενα (Ι. Καντ). Η υπερεκτίμηση του εαυτού του ως θέμα σκέψης συνοδεύεται από φόβο για άλλα άτομα (ειδικά του αντίθετου φύλου) |
εσωστρεφής συναισθηματικός τύπος | «Αρμονικά σβησμένο», βρίσκεται στη λαβή συναισθημάτων ακατανόητα για τους άλλους. Πιο συχνά παρατηρείται σε γυναίκες. Εάν ένα συναίσθημα, που ανεβαίνει στο επίπεδο του Εγώ, αρχίσει να πέφτει κάτω από τις αντικειμενικές εκτιμήσεις των άλλων, είναι πιθανές νευρώσεις του τύπου της εξάντλησης. | |
Εσωστρεφείς παράλογοι τύποιΛίγα διαθέσιμα για συζήτηση. Από λογική άποψη, το λιγότερο άχρηστο για την πρακτική ζωή, αλλά στο πλαίσιο της ιστορικής εξέλιξης – οι μηχανές του πολιτισμού | εσωστρεφής ευαίσθητος τύπος | Εστιάζει κυρίως στην ένταση του υποκειμενικού μέρους της αίσθησης (παραβιάζεται η αναλογικότητα μεταξύ αντικειμένου και αίσθησης). Ο άνθρωπος ενεργεί σύμφωνα με τα ασυνείδητά του πρότυπα. Περιστρέφεται στον μυθολογικό κόσμο. Η καταπιεσμένη διαίσθηση μπορεί να εισχωρήσει στη συνείδηση με τη μορφή υστερικών ιδεών για αντικείμενα, οδηγώντας σε εξάντληση. |
εσωστρεφής διαισθητικός τύπος
|
Αντιλαμβάνεται ξεκάθαρα όλα όσα συμβαίνουν στο υπόβαθρο της συνείδησης, ανοίγει νέες δυνατότητες χωρίς σύνδεση μεταξύ του αντικειμένου και του εαυτού του. Είναι στη δύναμη των αρχετύπων, μυστικιστής-ονειροκρίτης. Πιθανές εμμονές υποχονδριακού περιεχομένου, βασισμένες σε μια ανακάλυψη της αρχής του αισθήματος εξωστρεφούς |
Οι επιστήμονες στην κλασσική Ελλάδα με κυριότερους εκπροσώπους τον Αριοστοτέλη και τον Ιπποκράτη, μελετώντας τον ανθρώπινο χαρακτήρα συμπέραναν ότι αυτός πρέπει να βασίζεται σε κάποιο θεμέλιο. Δηλαδή θα πρέπει να βασίζεται σε κάποια βάση με την οποία γεννιέται ο άνθρωπος και αυτή τη βάση την ονόμασαν ιδιοσυγκρασία.
Η ιδιοσυγκρασία λοιπόν αποτελεί τη βάση των σωματικών και ψυχικών μηχανισμών του ανθρώπου.
Η ιδιοσυγκρασιακή τυπολογία του Ιπποκράτη είχε τέτοια ισχύ ώστε από τον 5ο αιώνα π.χ. μέχρι και σήμερα αποτελεί για τους επιστήμονες και τους μελετητές του θέματος σημείο βασικής αναφοράς.
Η τυπολογία του Ιπποκράτη Βασίζεται στους βιολογικούς «χυμούς» που επικρατούν σε κάθε οργανισμό και αναλύονται σε τέσσερις βασικούς τύπους :
- Τον αιματώδη – πλεονάζει το αίμα. Αυτός είναι ο κατ΄ εξοχή καλοζωιστής και κοινωνικός τύπος και ένα από τα χαρακτηριστικά του είναι ότι είναι ευσυγκίνητος.
- Τον μελαγχολικό – πλεονάζει η μαύρη χολή. Αυτός βρίσκεται στον αντίθετο πόλο του αιματώδη, είναι ο κλασσικός αντικοινωνικός τύπος. Ακόμα και η σωματική του διάπλαση είναι χαρακτηριστική : Αδύνατος κυρτός, σε αντίθεση με τον αιματώδη.
- Χολετικός- πλεονάζει η κίτρινη χολή : Εδώ έχουμε να κάνουμε με τον τυπικό πικρόχολο. Είναι κατά κανόνα ευερέθιστος, οξύθυμος, επιθετικός και θρασύς.
- Φλεγματικός ή λυμφατικός – πλεονάζει η λέμφος : Είναι ο υποχόνδριος τύπος που αρρωσταίνει εύκολα.
Εκτός από αυτούς τους τύπους που έχουμε δει μέχρι στιγμής υπάρχουν στη διεθνή βιβλιογραφία και άλλοι νεότεροι τύποι όπως για παράδειγμα η Γαλλική ταξινόμηση.
Γαλλική Ταξινόμηση :
Η Γαλλική ταξινόμηση διαχωρίζει τους ανθρώπους σε τέσσερις πάλι τύπους:
- Τον μυικό
- Τον αναπνευστικό
- Τον πεπτικό
- Τον εγκεφαλικό
Αιτίες ψυχοσωματικών διαταραχών
Η ακριβής αιτία των ψυχοσωματικών συμπτωμάτων δεν είναι ξεκάθαρη. Ωστόσο, κάποιοι από τους ακόλουθους παράγοντες παίζουν σημαντικό ρόλο στην εμφάνιση των συμπτωμάτων:
- Γενετικοί και βιολογικοί παράγοντες συμβάλλουν στην αυξημένη ευαισθησία στον πόνο ή σε άλλα ερεθίσματα.
- Δυσκολία στην επεξεργασία συναισθηματικών θεμάτων που μπορεί να οδηγούν το άτομο σε σωματικά συμπτώματα ως αμυντικό μηχανισμό επειδή δεν λύνει τα συναισθηματικά του θέματα και τις ενδοψυχικές συγκρούσεις (εμπλέκεται δηλαδή το ασυνείδητο).
- Συμπεριφορές που μπορεί να οδηγούν σε συμπτώματα. Όπως η προσοχή ή η φροντίδα που λαμβάνει κάποιος όταν είναι άρρωστος (όπως συμβαίνει με το σύνδρομο Μινχάουζεν).
Πώς το στρες και το άγχος μπορούν να προκαλέσουν σωματικά συμπτώματα;
Το στρες είναι ένας μηχανισμός στο σώμα μας που ενεργοποιείται όταν αντιμετωπίζουμε μια κατάσταση απειλητική για τη ζωή μας. Όταν εμφανίζεται κάποιος κίνδυνος, το σώμα προετοιμάζεται ή να τον αντιμετωπίσει ή να τρέξει μακριά. Το πρόβλημα είναι ότι το σώμα δεν μπορεί να ξεχωρίσει την σωματική απειλή (πχ μια αρκούδα, ένα αυτοκίνητο) από την ψυχολογική απειλή (στρες), με αποτέλεσμα να ανταποκρίνεται με τον ίδιο τρόπο και στα δύο.
Το σώμα μας εκκρίνει τις ορμόνες του στρες, την αδρεναλίνη και την κορτιζόλη.
Αυτές οι ορμόνες προκαλούν αύξηση στον ρυθμό της καρδιάς και της αρτηριακής πίεσης, καταστέλλουν το πεπτικό σύστημα και επηρεάζουν το ανοσοποιητικό σύστημα. Αυτή η απόκριση έχει ως σκοπό να μας δώσει την ενέργεια που χρειαζόμαστε είτε για να αντιμετωπίσουμε τον κίνδυνο ή να ξεφύγουμε από αυτόν. Αφού η απειλή περάσει, το σώμα συνήθως επανέρχεται σε κατάσταση ηρεμίας. Αυτή η συνολική αντίδραση έχει ως σκοπό να μας κρατήσει ασφαλείς. Δεν είναι απαραίτητα κάτι κακό, μας βοηθά να διαχειριστούμε ή να αποφύγουμε τον κίνδυνο.
Το μέτριο άγχος μπορεί να είναι βοηθητικό γιατί μας δίνει κίνητρο και ενέργεια να ολοκληρώσουμε τις καθημερινές μας εργασίες. Αλλά αν κάποιος βρίσκεται συνεχώς σε κατάσταση άγχους ή ανησυχίας, αυτό μπορεί να βλάψει την υγεία. Το συνεχές στρες σημαίνει ότι τα επίπεδα της κορτιζόλης και της αδρεναλίνης είναι συνεχώς υψηλά και σπάνια επανέρχονται σε κατάσταση ηρεμίας. Αυτό έχει όμως αρνητική επίδραση στη λειτουργία του οργανισμού. Το στρες μπορεί να μειώσει για παράδειγμα την αντοχή στον πόνο.
Τα τμήματα του εγκεφάλου που είναι υπεύθυνα για την αντίληψη του πόνου σχετίζονται με την ανησυχία και την κατάθλιψη και οι κύριοι νευροδιαβιβαστές (σεροτονίνη και νορεπινεφρίνη) που είναι υπεύθυνοι για την μεταφορά των ερεθισμάτων του πόνου στον εγκέφαλο και στο νευρικό σύστημα επίσης εμπλέκονται στους μηχανισμούς του άγχους και της κατάθλιψης.
Τα συμπτώματα του άγχους και του χρόνιου στρες στο σώμα περιλαμβάνουν:
- Αίσθημα καύσους, κάψιμο στο κεφαλι
- Κόμπος στο λαιμό, πνίξιμο, δυσκολία να καταπιεί (δυσκαταποσία)
- Βάρος στο στήθος/στέρνο
- Πόνος στην πλάτη
- Πόνος στη μέση(οσφυαλγία)
- Ημικρανίες
- Ζαλάδες, ίλιγγος
- Μουδιάσματα και πόνοι στο σώμα, μούδιασμα στο κεφάλι, μούδιασμα στο πρόσωπο, μυρμηγκιάσματα
- Διαταραχές του γαστρεντερικού όπως η διάρροια, ο πόνος στο στομάχι και οι αλλαγές στην όρεξη
- Αϋπνία, διαταραχές ύπνου
- Νωθρότητα
Το άγχος, το στρες και τα ψυχικά τραύματα μπορεί να οδηγήσουν σε αυτοάνοσα νοσήματα όπως η θυρεοειδίτιδα Hashimoto, ψωρίαση, ρευματοειδής αρθρίτιδα και πολλά άλλα.
Παράγοντες κινδύνου
Οποιαδήποτε διαταραχή έχει κάποιους παράγοντες κινδύνου που μπορούν να αυξήσουν τις πιθανότητες της σωματοποίησης. Για παράδειγμα, το κάπνισμα, είναι ένας παράγοντας κινδύνου που συμβάλλει στην ανάπτυξη καρκίνου του πνεύμονα. Οι παράγοντες κινδύνου για τα ψυχοσωματικά συμπτώματα περιλαμβάνουν τα εξής:
- Εμπειρία ενός ψυχοπιεστικού γεγονότος, όπως η βία ή το τραύμα (πένθος, χωρισμός, .,α.), ιδίως στην παιδική ηλικίααλλά και στην ενήλικη ζωή
- Ιστορικό άγχους ή κατάθλιψης
- Οικογενειακό ιστορικό κάποιας χρόνιας νόσου
- Χαμηλό επίπεδο αυτοεκτίμησης ή λανθασμένων αντιλήψεων.
Μια ψυχοσωματική διαταραχή είναι μια ασθένεια, η οποία περιλαμβάνει τόσο το μυαλό, όσο και το σώμα. Μερικές σωματικές ασθένειες πιστεύεται ότι είναι ιδιαίτερα επιρρεπείς στο να επιδεινωθούν εξαιτίας παραγόντων ψυχικής υγείας, όπως το στρες και το άγχος.
Ποιες ασθένειες είναι ψυχοσωματικές;
Σε ένα βαθμό, πολλές ασθένειες μπορούν να χαρακτηριστούν ως ψυχοσωματικές, αφού αφορούν τόσο το μυαλό, όσο και το σώμα.
Υπάρχει μια διανοητική πτυχή σε κάθε σωματική ασθένεια. Το πώς θα αντιδράσει ο οργανισμός μας σε μια ασθένεια και το πώς θα αντιμετωπίσουμε τη νόσο, διαφέρουν σε μεγάλο βαθμό από άτομο σε άτομο. Για παράδειγμα, το εξάνθημα της ψωρίασης μπορεί να μην ενοχλεί πολύ κάποιους ανθρώπους. Ωστόσο, το εξάνθημα σε διάφορα μέρη του σώματος μπορεί να προκαλέσει στρες και κατάθλιψη σε κάποιους άλλους.
Μπορεί να υπάρχουν φυσικές συνέπειες από μια ψυχική ασθένεια. Για παράδειγμα, με ορισμένες ψυχικές ασθένειες το άτομο δεν μπορεί να φάει, ή να φροντίσει τον εαυτό του επαρκώς, κάτι που μπορεί να προκαλέσει σωματικά προβλήματα.
Ωστόσο, ο όρος ψυχοσωματική διαταραχή χρησιμοποιείται κυρίως με τον ακόλουθο ορισμό: μια σωματική ασθένεια που πιστεύεται ότι προκαλείται, ή επιδεινώνεται, από ψυχικούς παράγοντες.
Μερικές σωματικές ασθένειες που επιδεινώνονται συνήθως από παράγοντες ψυχικής υγείας είναι η ψωρίαση, το έκζεμα, το έλκος στομάχου, η υψηλή πίεση του αίματος και οι καρδιακές παθήσεις. Πιστεύεται, δηλαδή, ότι το καθεαυτό μέρος της ασθένειας (πχ η έκταση του εξανθήματος, το επίπεδο της πίεσης του αίματος κλπ) μπορεί να επηρεαστεί από ψυχικούς παράγοντες. Αυτό, ωστόσο, είναι δύσκολο να αποδειχθεί.
Μερικοί άνθρωποι χρησιμοποιούν επίσης τον όρο ψυχοσωματική διαταραχή όταν οι ψυχικοί παράγοντες προκαλούν σωματικά συμπτώματα, χωρίς ωστόσο να συνυπάρχει κάποια σωματική ασθένεια. Για παράδειγμα, ένας πόνος στο στήθος μπορεί να προκληθεί από το στρες και όχι από κάποια σωματική ασθένεια.
To ψυχικό νόσημα είναι μια κατάσταση που επηρεάζει τον εγκέφαλο του ανθρώπου διαταράσσοντας τον τρόπο που σκέπτεται και συμπεριφέρεται.
Ψυχοσωματικά ή λειτουργικά σύνδρομα είναι οι ιατρικές σωματικές διαταραχές, δηλαδή συμπτώματα όπως η ημικρανία, σύνδρομο μυοπεριτονιακού πόνου, πεπτικό έλκος, δερματίτιδες, ευερέθιστο έντερο που αιτιολογούνται από διαταραχές της ψυχικής και συναισθηματικής κατάστασης.
Η ψυχοσωματική ιατρική είναι ο κλάδος της ιατρικής επιστήμης που μελετά τη σχέση των κοινωνικών , ψυχολογικών και συμεριφορικών παραγόντων στις σωματικές διεργασίες και στη γενικότερη υγεία των ανθρώπων.
Η ψυχοφυσιολογία είναι ο κλάδος της επιστήμης της φυσιολογίας ή και της ψυχοβιολογίας που μελετά την αλληλεξάρτηση των φυσιολογικών και γνωστικών διεργασιών.
Με βάση το βιοψυχοκοινωνικό μοντέλο μελετούνται το σύνολο των παραγόντων που εμπλέκονται:
- Στην υγεία ενός ανθρώπου
- Στην τυχών εκδήλωση συμπτωμάτων ασθενείας
- Στην διαχείριση/θεραπευτική διαδικασία μιας ασθένειας, τόσο εκ μέρους των ασθενών όσο και εκ μέρους των θεραπευτών.
Έτσι, η ψυχολογία της υγείας βασίζεται στις έρευνες για την βιολογική, ψυχολογική και κοινωνική κατάσταση των ανθρώπων και τις αλληλεπιδράσεις – προσφέροντας την δυνατότητα για
- εξατομικευμένηολιστική ψυχική υποστήριξη του ανθρώπου
- καλύτερη διαχείρισηπροβλημάτων και συμπτωμάτων και ενίσχυση της προσωπικής εξέλιξης του ανθρώπου που αναζητά την βοήθεια του ειδικού
- έλεγχος των συμπτωμάτωνκαι βελτίωση της ποιότητας της ζωής του ανθρώπου
Έτσι, στην ψυχολογία της υγείας η μελέτη του συνόλου των παραγόντων που εμπλέκονται προσφέρουν την δυνατότητα για εξατομικευμένες θεραπείες που στοχεύουν:
- στα συμπτώματαμιας ασθένειας
- στην διαχείριση μιας ασθένειας, τόσο εκ μέρους των ασθενών όσο και εκ μέρους των θεραπευτών
- στην βελτίωσηκαι διατήρησητης υγείας
Πώς μπορεί ο νους να επηρεάζει τις σωματικές ασθένειες;
Είναι γνωστό ότι το μυαλό μπορεί να προκαλέσει ψυχοσωματικά συμπτώματα. Για παράδειγμα, όταν όσοι νιώθουν έντονο φόβο, ή ανησυχία μπορεί να αναπτύξουν:
– Ταχυκαρδία
– Αίσθημα αδιαθεσίας (ναυτία)
– Τρέμουλο
– Εφίδρωση
– Ξηροστομία
– Πόνο στο στήθος
– Πονοκέφαλο
– Έναν “κόμπο” στο στομάχι
– Γρήγορη αναπνοή
Αυτά τα ψυχοσωματικά συμπτώματα οφείλονται στην αυξημένη δραστηριότητα των νευρικών ερεθισμάτων που στέλνονται από τον εγκέφαλο σε διάφορα μέρη του σώματος και στην απελευθέρωση της αδρεναλίνης (επινεφρίνη) στην κυκλοφορία του αίματος, όταν το άτομο είναι ανήσυχο και σε μεγάλο άγχος.
Ωστόσο, ο ακριβής τρόπος που το μυαλό μπορεί να προκαλέσει ορισμένα άλλα συμπτώματα δεν είναι σαφής. Επίσης, ούτε ο τρόπος που ο νους μπορεί να επηρεάσει τις καθεαυτές σωματικές παθήσεις (εξανθήματα, αρτηριακή πίεση, κλπ) είναι σαφής. Μπορεί να έχει να κάνει με τα νευρικά σήματα που διαχέονται στο σώμα και τα οποία δεν καταλαβαίνουμε πλήρως. Υπάρχουν, επίσης, κάποια στοιχεία ότι ο εγκέφαλος μπορεί να είναι σε θέση να επηρεάσει ορισμένα κύτταρα του ανοσοποιητικού συστήματος, το οποίο εμπλέκεται σε διάφορες σωματικές ασθένειες.
Παρηγορητική φροντίδα
Η διάγνωση μιας σοβαρής ή απειλητικής για τη ζωή νόσου γεμίζει τον ασθενή και την οικογένεια του με την αγωνία της κατάλληλης θεραπείας ώστε να επιτευχθεί η ίαση, αν αυτό είναι δυνατόν ή την αποτελεσματική διαχείριση του πόνου. Η παρηγορητική φροντίδα έχει αναδειχθεί τα τελευταία χρόνια ως βασική ανάγκη καθώς βελτιώνει σημαντικά τη ζωή όχι μόνο του ασθενή αλλά και των ανθρώπων που τον φροντίζουν. Στην Ελλάδα, λειτουργούν οργανωμένες δομές όπου ομάδες πολλαπλών ειδικοτήτων παρέχουν υπηρεσίες παρηγορητικής φροντίδας πάσχοντες και συμβουλευτικές υπηρεσίες στο οικογενειακό τους περιβάλλον.
Τι είναι η παρηγορητική φροντίδα ;
Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ), “Παρηγορητική Φροντίδα” είναι η ενεργός καθολική φροντίδα των ασθενών και των οικογενειών τους, που αντιμετωπίζουν προβλήματα από νοσήματα απειλητικά για τη ζωή τους.
Δικαίωμα στην Παρηγορητική Φροντίδα, έχουν όλοι οι ασθενείς, των οποίων η κύρια νόσος δεν ανταποκρίνεται στη θεραπεία. Άτομα με καρκίνο, ανίατα νευρολογικά νοσήματα, AIDS, νόσο Alzheimer, τελικού σταδίου καρδιακή, αναπνευστική και νεφρική ανεπάρκεια, έχουν ανάγκη Παρηγορητικής Φροντίδας. Σε αυτούς τους ασθενείς εκτός από τον έλεγχο του πόνου και των συνοδών συμπτωμάτων, ζωτικής σημασίας είναι η αντιμετώπιση των ψυχολογικών, κοινωνικών και πνευματικών αναγκών τους.
Η υποστήριξη των ασθενών αυτών ξεπερνά τις δεξιότητες και τις αντοχές ενός μόνο θεράποντος και απαιτεί πολυδύναμη προσέγγιση από ομάδα ειδικών που μπορεί να προσφέρει τις υπηρεσίες της κατ’ οίκον, σε κέντρα Πόνου-Παρηγορητικής Φροντίδας και σε ειδικές νοσηλευτικές μονάδες (ξενώνες).
Η παρηγορητική φροντίδα δεν προσπαθεί να θεραπεύσει την ασθένεια, αλλά έχει ως στόχο να βοηθήσει τον ασθενή και την οικογένειά του να βελτιώσει την ποιότητα της ζωής του, αντιμετωπίζοντας τις φυσικές, πρακτικές, συναισθηματικές και πνευματικές ανάγκες που προκύπτουν από την ασθένεια. Περιλαμβάνει μια σειρά από υπηρεσίες που προσφέρονται από γιατρούς, νοσηλευτές και άλλους επαγγελματίες υγείας, μαζί με τους εθελοντές και τα πρόσωπα που φροντίζουν τους ασθενείς.
Συχνά η αγωγή στοχεύει στην ανακούφιση από τον πόνο ή άλλα συμπτώματα που προκαλεί μια σοβαρή χρόνια νόσος, όπως ο καρκίνος, η νόσος Αλτσχάιμερ, ή η νόσος Πάρκινσον, αλλά είναι δυνατόν να περιλαμβάνει και φαρμακευτική αγωγή, είτε για τις παρενέργειες της θεραπείας στον οργανισμό, ή για τυχόν συναισθηματικά ζητήματα.
Στην περίπτωση ασθενών σε προχωρημένα στάδια της νόσου που δεν ανταποκρίνονται στη θεραπευτική αγωγή και δεν είναι θεραπεύσιμοι, είναι προτιμότερο να έρθουν εγκαίρως σε επαφή με την ομάδα παρηγορητικής φροντίδας, να μάθει τί μπορεί να κάνει γι’ αυτούς το κάθε μέλος της ομάδας, και αν οι υπηρεσίες αυτές μπορούν να βοηθήσουν σ’ αυτό το στάδιο. Ακόμα κι αν δεν απαιτούνται αρχικά υπηρεσίες παρηγορητικής φροντίδας, είναι καλό οι ασθενείς και οι οικογένειες τους να γνωρίζουν τα μέσα που είναι διαθέσιμα σε περίπτωση που οι ανάγκες τους αλλάξουν στην πορεία της ασθένειας. Η αντιμετώπιση των προβλημάτων μόλις προκύψουν ωφελεί τους ασθενείς, ταυτόχρονα όμως μειώνει τον όγκο των ευθυνών και το άγχος της οικογένειάς τους και των ατόμων που τους φροντίζουν.
Οι ασθενείς μπορούν να λαμβάνουν παρηγορητική φροντίδα για όσο χρονικό διάστημα τη χρειάζονται. Ανάλογα με την κατάστασή τους, μπορούν να ζήσουν φυσιολογικά για μήνες ή και χρόνια. Σε περίπτωση που η ασθένειά τους εξελιχθεί πιο γρήγορα, η ομάδα παρηγορητικής φροντίδας θα επικεντρωθεί στις ανάγκες του τέλους της ζωής. Σε οποιοδήποτε στάδιο και να βρίσκονται οι πάσχοντες, η ομάδα θα αξιολογεί συνεχώς τις απαιτήσεις της ασθένειας και θα προσαρμόζει αναλόγως τη φροντίδα.
Στο πλαίσιο της παρηγορητικής φροντίδας παρέχεται και η λεγόμενη «φροντίδα ανάπαυλας» και η οποία δίνει στα άτομα που φροντίζουν ασθενείς την ευκαιρία για ένα διάλειμμα από τα καθήκοντά τους. Η φροντίδα ανάπαυλας μπορεί να δοθεί στο σπίτι, ή ο φροντιστής μπορεί να εισαχθεί σε κέντρο φροντίδας ανάπαυλας ή, σε ορισμένες περιπτώσεις, σε νοσοκομείο.
Δομές παρηγορητικής φροντίδας
Στην Ελλάδα, το πρώτο Ιατρείο Πόνου και Παρηγορικής Φροντίδας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, ιδρύθηκε το 1989 στην Α’ Αναισθησιολογική Κλινική του «Αρεταίειου» Νοσοκομείου υπό την διεύθυνση της Αναισθησιολόγου – Αλγολόγου Αθηνάς Βαδαλούκα, Αναπληρώτριας Καθηγήτριας του Πανεπιστημίου Αθηνών, και είναι και το πρώτο εκπαιδευτικό κέντρο στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας στα θέματα πόνου και παρηγορικής φροντίδας.
Από το 1989, προσφέρει αδιαλείπτως και υπευθύνως στήριξη σε ασθενείς με χρόνιο πόνο που χρήζουν παρηγορικής φροντίδας και κατ’ οίκον νοσηλείας. Να σημειωθεί ότι, το Ιατρείο Πόνου και Παρηγορικής Φροντίδας της Α’ Αναισθησιολογικής Κλινικής του “Αρεταίειου” Νοσοκομείου τα πρώτα χρόνια λειτουργίας του αποτελούσε το “Focal Point”του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας για την Παρηγορική Φροντίδα στην Ελλάδα.
Το 1997 ιδρύθηκε η Ελληνική Εταιρία Θεραπείας Πόνου και Παρηγορικής Φροντίδας (ΠΑΡΗ.ΣΥ.Α. – www.grpalliative.gr), η μόνη επιστημονική εταιρία – μη κυβερνητική οργάνωση, που συνεργάζεται με όλα τα Ιατρεία Πόνου και Παρηγορικής Φροντίδας της χώρας και παρέχει παρηγορική φροντίδα από ειδικά εκπαιδευμένους και εξειδικευμένους επαγγελματίες υγείας.
Το πρόγραμμα της ανακουφιστικής φροντίδας σχεδιάζεται με βάση τις ανάγκες και τις επιθυμίες του ασθενούς. Μέσα από μια ολιστική προσέγγιση, συμβάλλει στην αντιμετώπιση των συμπτωμάτων, επιδιώκει την επίλυση κοινωνικών προβλημάτων και συμπαραστέκεται στις ψυχικές δυσκολίες και τις πνευματικές αναζητήσεις του ασθενούς.
Το σώμα μπορεί να θεραπευτεί !
Κατά τον χειρουργό Χένρι Μπίτσερ και ύστερα από αρκετές μελέτες ανά τον κόσμο αποδικνύεται ότι, όταν το μυαλό του ασθενούς πάψει να φοβάται την ασθένεια τότε ο οργανισμός αρχίζει να αυτοθεραπεύεται. Αυτό συνεπάγεται ότι το μυαλό μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την θεραπεία οποιουδήποτε προβλήματος.
Πρόληψη και θεραπεία
Κάθε ασθένεια έχει τη δική της πορεία και επιλογή θεραπείας. Για τις σωματικές ασθένειες, οι φυσικές θεραπείες, όπως η φαρμακευτική αγωγή και οι εγχειρήσεις, είναι συνήθως οι πιο σημαντικές. Ωστόσο, οι ιατροί συνήθως θα προσπαθήσουν να αντιμετωπίσουν την ασθένεια στο σύνολό της και, ως εκ τούτου, λαμβάνουν υπόψη τους και τους ψυχικούς και κοινωνικούς παράγοντες που μπορεί να συμβάλλουν σε αυτήν. Έτσι, οι θεραπείες για την μείωση του στρες, του άγχους, της κατάθλιψης κλπ, μπορεί να βοηθήσουν τον ασθενή, αν ο ιατρός κρίνει ότι συμβάλλουν στη σωματική του ασθένεια.